Relato tzeltal

Los tzeltales vienen de la zona montañosa de Chiapas, ahí nace este cuento, sobre un rey orgulloso y un halcón servicial. El relato aparece en el libro Relatos tzeltales / Lo’il a’yej ta tzeltal kóp de Lenguas de México.

 

Kojt likawal sok rey

‘Ay lajtul muk’ul rey lom bayel skawaru sok ‘ay yajsiento sok bayel skajpetal, bayel swale’ spisil bitik ‘ay yu’un bayel sk’al, jich yu’un la yalta yo’tan, te te’tikil t’ul lom t’ujbil ya sk’an smil kojtok. 

Jich yu’un ta spajelal la yalbe te jtul smoso melel bayel smoso te ya x’a’tej ta stojol, la yalbe te jtul moso:

-Pajel xa chajpanben te xila te k’anal kawayu, ya xtalon ta ‘oxe xk’anan ta sakubel k’inal sok ya kich’bel jtujk’ melel ya xba tujk’atal te’tikil tu’l.

-Yakuk -xite jtul moso.

Jich yu’un sa’b’a bajt ta yik’el tal kawayu te moso la yak’be xila sok ba yich’be tal te stujki; jultal te rey la yal: 

-Lok’esatal te kojt likawal, melel ya kik’bel te jlikawal. 

Te jts’usoj ta skoral. Jam te skoral te likawal la yik’bel.

K’ot ta stojol te rey k’o luchluk ta snejkel, lijk wilukbel te likawal lijk benikukbel sook te rey tapura pampam ‘aki leltik te bit’il ‘a lijk sna’ stojol. Te yakal beel ta pura ji’aleltik ja’to xyil spamal pura ji’aleltik, ya xbik’ot te yakan skawayu sok bayel takin ti’il sok te skawayu sts’ikojik te wokolajel. 

Ja’ te ma’yuk yichoj ya’al te rèy, kapaluk ma’yuk ba staoj te te’tikil t’ul lumto xanbele, la sta kojt te te’tikil t’ul melel lom xtojob sk’ab la stujk’a te te’tikal t’ul, jich ‘ek te kojt likawal ba stsakal te te’tikil t’ul, jul yuk’be te rey jich la slok’esbe te snuj kulel, la swo ta k’ajk’ ja’te ma’ba lom tak’an la sti’, ja’ te ma’ba stak’ sbik’ melel ma’ yuk yich’oj ya’al lom takin te sbe yik’e mastak sbik’ koel te sti’bal ‘ala jte’b la xch’ojbebel te slikawale. Jich yu’un benik nanixanbel ba sleik tolja’ ja’te naxix ‘a.

Lumtoxanbele la yil toyol muk’ul ch’en x’ujch’et sok ya xyal tal koel juju jte’b te tolja’ jich yu’un te reye la slok’es yala p’is. 

Ko ta skawayo ba xch’am ta sp’is te ‘ala juju jte’b tolja’. Te banti ya sts’ujajtal koel te tolja’e, k’an nojokix ‘a te p’is te k’alal ‘a jul te kojt likawal la smaj ta xiki la smal te tolja.

Jich yu un mal spisil te tolja, la yal te rey:

-Likawal biyu’un tela malben te tolja’e mak ya k’an ya jmilat.

La stsak p’ej ton, ja’te ma’ba la xch’oj’a. Bananix xcha’ ch’amxan ja’te nojelix ‘a te p’is, lananix smalxan te likawal.

K’an st’ujk’a te slikawal. 

Ja’te ma’ba la stujk’axan ma’ba sk’an ‘a stujk’a, ja’me xche’bal boelta po’taj xnojixan ‘a te sp’is malbet nanixan te stolja’e jich yu’un la stsak p’ej ton sok la stsaktal te slikawal la smajbe ta sjol te ton ja’ la smil ‘a te slikawale ja’meix ta yoxebal boelta.

Jich yu’un yakalxan ta snojeselxan te sp’is te ta tolja’, k’alal ‘a jultal jtul te moso ba leotok tale k’opoj te bit’il k’alal ‘a yil te rey, la sk’opon:

-Binti ya’ pas li’i tatik rey, te jo’on jo’tik ya jkuyta lajematik.

-Ju’uk li’ ‘ayoni yato kuch’ tolja’, ja’te li’i te jlikawale ma xyak’ben kuch’ te tolja’, jich yu’un la jmilixini. Takin wan ‘a wo’tan. Takin, takin te ko’tan ‘aywan ‘a wich’ojtal ‘a tolja’.

-Ma’yuk, ma’yuk kich’ojtal te lojla’e -xite moso. 

-Ja’te ‘ay ‘awich’ojtal laso yu’un ya’ kojtesbental tolja’ ‘ay te’a melel takin ko’tan -xite rey.

Jich yu’un la xch’oj moel te slaso ta ch’en te ba ya xmo te moso. Stsoylajan moel te moso k’alal k’ot te’a te ba’ay te ‘u’ch’oja’il ‘ay te yakal te k’a’el chamen chan’a, spisil te sbenenoil skapoj sba sok te tolja, jich yu’un te rey la yal:

-Teukati yu’un te ma xyak’ben kuch’te tolja’ te jlikawale, skaj yu’un te li’nax k’an lajokon yu’un sbenenoil te chane. 

Jich sujtiktol julik ta sna te rey yante likawal te a jil’a metsel jilel. 

Lajilel, yante rey la smel yo’tan yu’un te slikawal, ma’yuk mach’a xk’oponot te rey, kapaluk ma xk’oj’ek.

Smeloj yo’tan ta sna, jich bit’il te smeloj yo’tan ma stak’ xway ya sna’nu te slika wale, biyu’un te la jmilMelel ma xyak’lajuk te rey.

Ta ‘ajk’ubaltik ya xjul te likawal, ya xjul luchluk ta sjolinab te rey, lijk wiluk, la yal:

-Biyu’un te la, milon, melel yu’un ma xkak lajan.

-Sp’is ‘ajkubal ya xjul yae te likawal.

Melel skaj yu’un bayel la smel yo’tan te rey la smil sba stukel.

El halcón y el rey

Cuentan que una vez vivió un rey que tenía muchos caballos, un rancho de café, sembradíos de caña y muchas milpas. 

Este rey oyó decir que las liebres eran muy bonitas y tenía ganas de matar una. 

Tenía muchos mozos trabajando con él y, en una ocasión, le dijo a uno de ellos:

-Mañana me alistas mi caballo alazán, lo ensillas. Me preparas también mi escopeta porque voy a ir a cazar una liebre. Voy a salir como a las tres de la mañana. 

-Sí.

El mozo fue temprano por el caballo, lo ensilló; trajo la escopeta.

-Ajá -dijo el rey- sácame el halcón porque me lo voy a llevar.

Tenía un halcón enjaulado. El mozo abrió la jaula y el halcón voló y se posó en el hombro del rey. Se fueron, el pájaro voló delante de ellos. 

El rey cabalgó por planicies y llanos, llegó a un lugar arenoso, pura arena; su caballo se hundía en la arena. El caballo ya no aguantaba la sed y el rey no llevaba nada que tomar.

Más adelante se encontró una liebre y como tenía buena puntería, la mató. El halcón voló, agarró la liebre y se la trajo al rey. Ahí mismo la peló y la asó. Medio cruda se la comió, pero no se la podía tragar pues no llevaba agua. Tenía la garganta seca, no podía pasar la carne; la aventó al halcón y se echó a andar en busca de agua.

Más adelante, después de caminar un rato, vio una peña húmeda donde caía una gotita de agua. El rey sacó una copita, se bajó de su caballo y colocó la copita donde caía esa gota de agua. Ya se iba llenando la copa cuando el halcón la volteó de un aletazo. Toda el agua se derramó.

-Halcón, ¿por qué tiras mi agua? ¡Te voy a matar! -gritó el rey. 

Levantó una piedra pero no se la aventó. Volvió a llenar su copita. Ya estaba llena nuevamente cuando el halcón la tiró otra vez.

el rey iba a matarlo de un balazo, pero se arrepintió. Volvió a llenar su copa y el halcón la derramó una vez más. El rey levantó la piedra, tomó al halcón y le quebró la cabeza de un golpe; el halcón murió.

Estaba llenando nuevamente su copa cuando llegó a buscarlo un mozo y le dijo:

-¿Qué hace aquí señor rey? Creíamos que ya estaba muerto. 

-No, aquí estoy; iba a tomar un poco de agua pero el halcón no me dejaba. Ya lo maté, ahora voy a beber.

-¿Traes agua?

-No, no traigo.

-Pero traes soga; súbete a la peña y tráeme agua, que tengo sed.

Tiraron la soga y el mozo trepó. Cuando llegó al pozo vio que ahí estaba una víbora, envenenando el agua.

-¡Por eso no me dejaba tomar agua el halcón! -dijo el rey- ¡Iba a morir envenenado!

Regresaron a la casa, dejando ahí tirado al halcón muerto. El rey se puso muy triste por su halcón. No hablaba con nadie y nadie le hablaba. ¡Estaba tan triste! Se dormía pensando: «¿Por qué lo maté si me estaba haciendo un bien?».

Por las noches llegaba el halcón y se paraba en su cabecera, y le decía:

-¿Por qué me mataste si te hacía un bien?

Todas las noches llegaba a decirle lo mismo. De tanta tristeza, el rey mejor se mató.

 

Cultura/SEP

Foto principal: Secretaría de Turismo de Chiapas

Relato tzeltal was last modified: mayo 14th, 2018 by Mexicanisimo

Comentarios

comentarios

Salir de la versión móvil