Relatos otomíes

Relatos presentes en el libro Relatos otomíes de Letras de México, primera edición de 1995.

Rä Nthati r’a yä zi Mixi

N’a rä zi pa n’a rä xaha bi sipi dä ma n’a rä nthäti de r’a yä zi mixi, nu’ä bi ñ’ena ge hä: Koñ’ä mi y’o r’amats’u bi boni n’a nzäna m’et’o bi hñäxa gatho yä dutu pa dä zoni xi strä nt’axi.

Mi b’edi hñäto mapa pa dä nja rä ngo; nubye bi zoni ha rä ngu mi ja r’a yä r’endo, pa dä bots’e petsi xä y’otue hñäto mapa, habu xä nja rä nthäti. Ha nuhye bi mudi bi bots’e, ya mi y’o rä ngäst’i rä r’endo ha himbi za bi hñuxä rä ua, nub’u bi dagi bi zoho njati ha rä mudi rä r’endo. N’epu bi nots’e bi ñ’ena:

–Nzäge hingä pots’e man’aki, ya hingä tsudi rä nthäti, nu’ä ga ote gä pengi ma ngu.

La boda de unos gatitos

Un día le preguntaron a una tortuga si iría a la boda de unos gatitos. Ella dijo que sí, pero como caminaba muy despacito salió un mes antes, llevando ropa para que estuviera limpia cuando llegara.

Faltando ocho días para que se celebrara la boda la tortuga llegó a la casa, pero había escalones y para subirlos necesitaba de ocho días más. Empezó a subir y ya estaba en el último escalón pero no pudo subir el pie y se cayó, quedando otra vez en el primero. Mirando hacia arriba, se dijo:

–Yo creo que no subiré otra vez, porque ya no alcanzo a llegar a la boda… mejor me regreso a mi casa.

Martín C. Donaciana, Gómez B. Victorino V. y Godínez S. Pedro M.

 

Ra ‘bede ra me fantho

‘Na M’iki ‘na ra ‘ñoho bi ma ha ra t’oho bä hñayä za, habu bä handi ‘na ra fäntho, nde nu’bu xa bä pengi hnest’ihi bi zoho harangu; bi hyoki ra nzafi bi japä ra ñot’i ha njani hindä ‘beträ boshna.

Nde nu’bu ra hyx’ä xa ‘ni ‘thoho bi ‘ñembäbi ra ‘behña nangi ‘ño gi hyoxä ts’u ra dehe, ha ‘ne guä xi päbi ri ‘nangu dä max’ä’i nuga ma gä ma ha ra t’oho, gä ho ‘na ra zu’ue dä handi mande, ma nzafi xi bi hogi xäñho. Nde nu’bu ra ‘behña bi damä nangi bä xipi na Huana dä mats’i dä hyoxä dehe nge’tho nu ra däme ge ma dä hä ‘na ra fantho hara t’oho.

Nde nu ra ‘ñoho xi bi nest’ihi bi ma ha ra t’oho habu bä handi ra fantho, mi zongä habu xki hyandi mi ‘beni xi bi ‘ño ‘rama njante, ha xa hä ra fantho mi ‘benitho, nde nu’bu xi bi johya bi ‘ñats’i ‘ne bi ‘ñena nuni gä umbäbi, bi ntso‘mi, nde tegä otuäbi ra nts’u‘ti xi ra ngo, ¡’ä! dä mbeñi, nu ra xifri gä ot’e ma tsuxjo ha nu rango made gä tsi made gä pa ha njani gä tai ma ‘na tuki ra boshna. Ha nu’ä ya’ä di mbeni bi fe’tse ‘na ra do ha nu ra fantho bi nuhu ha bi nest’ihi, nde nu’bu ra mefantho bi mekitho.

Bi mengi ndumui, ha himbi tini te dä mete ra’ ‘behña bi damä mbeni, nde nuhye gä embäbi ma ‘behña ge hindä tsudi ra fantho. Rä ‘behña xi bi mbokua ha bi ‘ñembäbi ra däme nubye tsi ri hme nuna thosdehe gehna honse jana. Dä ne xindä ne, bi zi ra hme bi duhu ra thosdehe, ha bi ‘ñena. ¿Xa ra kuhi nuna ra dehe xihma ra ngo zage ma’na xä kuhihma?

El cuento del cazador de venado

Una vez un señor se fue al cerro, y encontró un venado. En seguida regresó corriendo a su casa y cuando llegó, preparó su escopeta (foxera); le echó petróleo y así no le fallaría su balazo.

Al día siguiente, muy temprano, se levantó despertando a su esposa, muy emocionado, le dijo: –levántate a hervir tantita agua y dile a la vecina que te ayude, mientras yo me voy al cerro a matar a un animal que ayer estaba en las hierbas, mi fusil ya está listo. La señora se levantó rápidamente y fue a invitar a su vecina Juana para que le ayudara a hervir una poca de agua, porque su esposo iría a matar un venado en el cerro. Cuando el cazador llegó al lugar donde había visto al venado, se iba acercando poco a poco y por suerte todavía estaba ahí echado el animal. El señor se puso muy contento; apuntó una y varias veces, pero antes de tirar, se puso a pensar: «qué voy a hacer con la piel y con la carne… ¡ah!, ya me acordé cómo: con su piel haré mi calzó y con la carne, la mitad me la como y la otra parte la venderé. Con el dinero que me den compraré más municiones».

En ese momento, mientras estaba pensando qué hacer, sin darse cuenta, se tropezó con una piedra y, con el ruido que hizo, el venado se despertó y se echó a correr. Entonces al señor o cazador de venados le falló su propósito.

Regresó muy triste y no encontraba palabras para explicarle a su esposa. De momento le vino a la mente cómo decirle a su mujer y explicó que ya no estaba el venado. La señora se enojó bastante y le dijo a su esposo –ahora come la carne que trajiste. Sin protestar, el señor tuvo que aceptar solo el agua hervida como comida y guisado. No hubo más remedio en aceptar lo preparado pues, para no ofender a su esposa dijo el señor: –¿Qué sabroso el caldo o el agua hervida? ¿Cómo estará rica la carne?

 

Foto principal: Cortesía INALI

Relatos otomíes was last modified: abril 2nd, 2018 by Mexicanisimo

Comentarios

comentarios

Salir de la versión móvil