Relatos tzotiles

Yoroal xojobal sat jtotik

Jun mal k’ak’al ta xa xch’ay sat jtotik, naka tzajal toktik xa, ko’ol xa selan chak’ucha’al oro. Ati k’alal laj kil ti va’s-elanile linopaj ech’el ta yolon a ti toke yu’un slajeb xa jlikel sak ti banamile. K’alal teun xa ya’yel une, ja’to laj kil xbajlajan xa likel uni vo’etik puru k’onik chak’ uni oroetik; ba ox jtzak ek u, pero ja’to chkil toj sak ch’ayel ta jk’oob, jbej chabej xa no’ox ikom pere puru uni oroetik. A ti sat jtotike tze’ej xa xa’i ech’el, ko’ol xa chak’ucha’al ch-ok’, solel xmalajan ya’lel sat jun sk’anakil chak’ puro oro, pere jlikel xa no’-ox sak ti osile, ja’ xa no’ox slajeb ora mal k’ak’al, k’alal jun stzajal, jun sk’anal sat ti jotik ibate. Ibat yo’xu’xkuxik ti yalab snich’nabe xchi’uk xikta jutuk yabtelik, yo’junuk yutzil, slekil, xvayik. Laj to yalbun komel jbel sk’op ¡kuni nich’om, ok’om to me! Pere jech, ikom, ta jk’ob ti ya’lel yuni sate, ti jun yutzil chak’ucha’al uni oroetike. Ta jlikel, ital ik’al tok, yu’un ik’ub o ti banomile. Sta yorail ti kuxom o’ntonale, la jkux lek te kunul ta jxokon ti sbejtikil oroe. Ja’ xa no’ox laj yak sakilal xhi’uk xojobal ti bu ta jkuxe, ti bu chkux ti jbektal jtakopale, yu’un mi ja’uk buch’utztaik yan chak’ucha’al la jta jun mal k’ak’al, ta jun tzajal mal k’ak’al, ja’ no’ox jtuk jech. Lek ti mi jech la taik yan eke.

La tarde dorada

en una tarde cuando, casi metiéndose, el sol iluminaba las nubes en colores, me acerqué a esas nubes que alumbran por última vez la tarde. Al estar en aquel lugar comenzaron a caer gotas de oro sobre mí, se desvanecían entre mis manos y sólo se quedaron unas que fueron reales gotas de oro. El el triste sol. Se despedía sonriendo con lágrimas de oro que caían de su propio ojo.

El  cielo permaneció todavía unos minutos claro; era el último minuto de aquella tarde dorada, cuando el sol se fue, se fue para que sus amados descansen, dejen de trabajar y pasen sueños felices. Me dejó su última palabra: «¡nos vemos hijito!» y quedaron en mis manos las gotas doradas de puro oro.

Al instante, nubes negras cubrieron la noche, noche de alivio que me hizo descansar juntito a las gotas de oro; sólo esas gotitas doradas iluminaron mi lugar de descanso, donde posan mi cuerpo y mi alma.

Creo que a nadie le ha sucedido como a mí me sucedió en esa dorada tarde del pasado, sólo a mí y espero que a ti también

 

Juan González Hernández, tzotzil, Chamula.

 

Ti muk’ta nojel ta vo’e

l’ech’ jun nojel ta vo’ k’alal yach’ meltzajel to ox ti balumile. Toj xi’bal sba k’alal inoj ta vo’ spechlejil ti balumile; laj nojanuk ti stenlejule, noj ti yaxaltike, k’alal ta jol vitzetik inoj. Sta la o’lol vinajel ma’ ti vo’e.

K’alal yilik ti chnoj xa ta vo’ skotol ti balumile, ti antivo viniketike la sa’ik jun muk’ta vitz te lik spasik jun latzbilton yo’ xu’ spoj sbaike. Skotolik ti risanoetike te italik ta abtel sventa ak’o smeltzaj ti slatzbil tonike; k’unk’un lik slatzik muyel ti tonetike. k’alal maltzajem xa ox une, ta sjol taj va’ latzbiltone te lik smeltzanan snaik, te inakiik o, yu’un tzk’an tzpoj sbaik ti ta nojel ta vo’e.

Ja’yatbel antivo moletik ma’ li’ oy slatzojik ton tey ta paraje Latzbiltone. Ta xalik ti yu’un la kajtzaj muyel yu’unik tajmek, yu’un la ik’ot xa ox ta o’lol vinajel; ja’ no ox yu’un iyal tal jun anjel tey, jech o xal yo’ ilom li sjol une. Ja’ xa no ox ikom li k’u yepal xvinaj teye.

El gran diluvio

Hubo un gran diluvio cuando apenas se comenzaba a poblar la tierraM dicen que causaba miedo ver las planadas llenas de agua; se llenaron los campos, hasta los cerros llegó la inundación porque llovía de día y de noche. Dicen que el agua llegó hasta la mitad del cielo.

Se sabe que toda la tierra se inundó y entonces los hombres antiguos, para salvarse, escogieron el cerro más grande y ahí comenzaron a construir. Toda la gente del pueblo dio su trabajo para construir un muro que ahora le llaman Latzbilton; poco a poco fueron colocando las piedras. Una vez construido, ahí pararon sus casas y se quedaron a vivir, porque querían salvarse de la inundación.

Fueron los hombres antiguos los que hicieron el muro de piedra que está en el paraje Latzbilton; dicen que fuer muy alto, que ya había llegado hasta la mitad del cielo; después, un rayo hizo que se cayera la parte de arriba, por eso ahora sólo queda la parte que está ahí.

 

Pascual Ruiz. Recopilación: J. Manuel Hidalgo Pérez, Gobierno del estado de Chiapas.

 

Obtenidos del libro «Relatos tzotziles», de Lenguas de México.

Relatos tzotiles was last modified: marzo 5th, 2018 by Mexicanisimo

Comentarios

comentarios

Salir de la versión móvil