Relatos huicholes

Parte del libro Relatos huicholes / Wixarika’ ‘+xatsikayari, investigación y edición por Lucila Mondragón, Jacqueline Tello y Argelia Valdez.

N+’ariwame kem+ti’unuiwax+

Merik+ts+ waniu mimierika hik+ temixexeiya kem+tiunuiwax+ meripaitari menikuxatani. ‘Ipa+ kananuy+neni xekatenitamariekuni.

Yunamikimat+ waniu meniu’uwakait+ni waixaritari, reumiekaku waniu nunutsi menayexeiya. Kepaukwa waniu mem+y+a papaya nikuwax+iani, nititiet+yani. ‘Ana waniu nunutsi neuyeweni; ke waniu m+tiuyunix+ menitat+maiya ‘ukiyarimama. Xeime’ ut+a p+ta waniu neyani, kayupapahets+a niutayer+ni.

Het+ana’ukait+ waniu ‘+r+ nita’ait+ani, ‘aux+wime waniu niutiweyarieni. K+mana waniu rik+ yeutari yunai tiniwayekwiximekait+ni. ‘Arikeke niu tari netateuta, kenami het+a waniu tinekuxatani. X+anak+a waniu mikununuit+wa kéwats+ waniu p+ranu’enax+, neyani waniu. 

«‘Ataxewirieka tukaritsie mekanenitakwewiedkakuni nepapama mem+netsiheh+a, h+rik+tsie hek+a nekanatinem+k+»hait+ waniu. «Kw+emuxa menenitimawiriekuni, xukuri, ‘+r+te mekanenitiwewiriekuni».

‘Ataxewirieka waniu h+rik+tsie nanatineni haiwit+ri kwinie tituxat+ hepa+tsitana waniu kwiemuxa m+mawiyariekai niutatane. M+ya waniu kwiemuxa m+mawiyeriekai niutatane. M+ya waniu rewet+ niukumer+kax+ani, yupapama waniu niwarutimimieni h+rik+tsie ‘atiwet+.

M+ya waniu ‘uy+ka kaka+yari nayani yuhakerima wan+’ariwame nayani. 

‘Ayumieme waniu hik+ kwiemuxa kwi mamawariewe hai t+t+ kanih+k+t+ni, wiyeri ta ‘ukaiya t+t+, m+k+ ri m+tiutamimiwatsie ‘+r+teya t+t+ kaniy+aka. Yat+niket+ ri yu’ukiyarima ya katiniwarumimiwani mutiwiwiyatsie.

El nacimiento del dios relámpago 

El origen de los relámpagos que suelen verse cuando llueve lo saben solamente los ancianos, se los voy a platicar. Así comienza:

Había una vez un matrimonio huichol que al pasar de los tiempos procreó un hijo. Sucede que, cuando ya estaba crecido el niño, su papá lo regañó, por lo que decidió abandonar su hogar y a sus papás y se fue a vivir con otro señor. 

Cuando estaba allí, en la casa del señor, pidió flechas para cazar. El señor, cumpliendo con la petición, le hizo cinco flechas con las cuales, en sus acostumbradas salidas diarias a la montaña, cazaba todo tiempo de animales salvajes. Un día habló con el señor diciéndole que había llegado el momento de irse. El señor hizo todo lo posible porque se quedara, pero el niño, haciendo caso omiso, se retiró diciéndole:

-Que mis papás me esperen dentro de seis días, yo me presentaré sobre el filo del horizonte. Que me ofrenden una jícara con algodón y me hagan flechas. 

Al sexto día apareció sobre el horizonte una nube muy blanca coincidiendo con la ofrenda de algodón que hacían sus papás el día indicado. De ahí surgían relámpagos y eran rayos que lanzaba contra sus papás. Después de hacer eso, se convirtió en uno de los dioses; se convirtió en un mensajero de los angelitos.

Desde entonces el algodón que suele ofrendarse en las fiestas o actos rituales se considera una nube, las gotas de lluvia son las lágrimas y los rayos son las flechas que le hizo el señor. En la actualidad se dice que, en cada temporada de lluvias, N+’ariwame lanza sus rayos, si no hubiera pasado esto, ahora no se presentaría el fenómeno de los rayos. 

Héctor Montoy, Departamento de Estudios en Lenguas Indígenas, Universidad de Guadalajara

 

 

Ne weirka x+ka neh+k+t+nike

Ne werika x+ka neh+k+t+nike, muyuawitsie pait+ nemuyeikanike. Ne’anate ne’utitsiket+, tewa nemeyeikanike, wana ‘anuta+ye, wana tet+ata, wana tau manukayuyuipike, nememariekake. 

Neteukari tewamama nem+wah+kake, hukutsie pait+ ne’uyekait+, Haramaratsie memuye ‘+wat+yeikanike. ‘Aitsie nehakakait+ nem+wa’+wiyanike, nait+ tita kwiepa m+tixuawe, mem+te’ayeneniere, mem+teheu’uwa. 

Mara’akame kwikarieya nemanukuweweiyanike, Pariyatsie pait+ neheta’axet+. Tsepa xewit+ heuyu’iwat+ m+netiumi, ‘anake ne’anate mara’akame hepa+sita m+tiniux+ani. Ts+ ne ne’anenike, ne’anate p+ta m+k+ meuneniere, m+k+ meu ‘enana, m+k+ m+tiyuka’enie m+k+ m+tiu’ut+axime tahuye kem+tiukuhapanet+ka. 

Si yo fuera águila

Si yo fuera águila andaría en el cielo, Moviendo mis alas iría lejos al otro lado del mar, hacia el poniente, donde se oculta el sol. 

Cuidaría los animales de mi abuelo sentada en la punta de los pinos, iría a bañarme en el mar. Desde la cima del peñasco cuidaría todo lo que hay en la tierra, a todo ser viviente, a todo aquello que camina. 

Seguiría el canto del mara’akame (sacerdote) hasta llegar a Pariyatsie. No importa que alguien, queriendo obtener sabiduría, me matara, porque mis plumas seguirían hablando juntamente con el mara’akame. No sería yo quien hablara, sino mis plumas; ellas verían, ellas escucharían, ellas escribirían nuestro camino. 

‘Aitsairka Ortiz, Departamento de Estudios en Lenguas Indígenas, Universidad de Guadalajara.

 

Foto principal: Bob Schalkwijk

 

Relatos huicholes was last modified: marzo 26th, 2018 by Mexicanisimo

Comentarios

comentarios

Salir de la versión móvil