«Nuestra madre, una diosa del mar», un cuento wixárika

Pueden encontrar «Nuestra madre, una diosa del mar» en el libro Relatos huicholesWixarika’ ‘+xatsikayari, publicado por Lenguas de México.

Tatei haramara

Meripait+ mieme ts+ niuki ‘ipa+ manuy+ne. ‘Akux+ te+teri mem+kaxuawekaitsie tahepa+ me’anenet+, karik+ waniu ‘ipa+ tini+y+ni. Haramara ipa+ niutay+ni: “net+riyama xeneyuta’iwa pa kem+’ane Tau M+reu’unax+tsie peye’ani”. Tats+ri Wirikuta m+xatsiwakai.

Menek+ne waniu, ts+ t+riyamama mem+teuterit+kai tahepa+ mem+ ‘anenekai. Memuyu’auxuwikai xeit+ Hayurika m+titewakai, m+ki waniu mu’ukat+kai. Xeit+ ta Hayurika m+titewakai, m+ki tsiere m+’ukat+kai. Chapalagana ta waniu m+ ‘ukit+kai, tsiere waniu m+’ukit+kai Atengo, Río Colorado ta waniu m+’ukat+kai. Ya meyupa+met+ waniu mem+yuti’iwax+.

Mana waniu mem+ti’ui, watei Haramara ‘im+arite waniu m+warutat+kit+a. ‘Ipa+ waniu m+tiwarutah+awixi “xepuhuni xepuhyni xete’uiwieximet+”. Memek+ waniu; kewa waniu memeuyek+kakai ‘aku ts+ waniu mem+teka’iwieni, mem+y+akai.

Hayurika waniu yumait+ m+tiu’ iwieximekai ts+ waniu mu ‘ukat+kai, tsiti ‘+imarit+, tsireumukwariet+, ‘aimieme waniu ‘iwamama menitihiwe’erieni, menikumay+ani.

Ya mey+at+ waniu menax+ni. Ya me’uy+ku waniu meniuyeha’ax+ani, me’uyukukukuyat+ waniu meniuhukait+ni. ‘Aimieme waniu hik+ hat+a kwinie katiniwakututunini, ts+ waniu m+kawarakananakekai xeit+ mikumay+ani. ‘Aimieme mem+yutikwit+k+ meyukweririet+. Ts+ kepai me’uyeha’ax+aka hau ‘eriet+ xeik+a meniuhukait+ni me’uyukwiximet+.

Xeit+ waniu xeik+a muye’a Río Colorado titewat+, ts+ waniu m+k+’etewa muyet+a ‘aimieme xeweit+ m+ka’ikumay+a. M+k+ waniu Wirikuta Tau M+reu ‘unax+tsie muye’a. Me ts+ waniu meyunait+ meteniu’eximakait+ni. ‘Aimieme waniu hik+ hat+a x+ka heuyani ‘etsiwa katineuta’uutkani: kwarupate, makute, kwatute, maarate, wayewaxite, ha+rite, titats+ m+ireuta ‘ut+ka hat+a.

‘Anapai t+t+ waniu ya katini’aneni. Tewaxi tsiere mem+tewaru ‘aiximekai ‘ayumieme hat+a yunait+ mekateneuxuaweni. M+pa+ waniu tiniuy+ini meripait+.

Nuestra madre, la diosa del mar

Cuando todavía no había gente como nosotros, cuentan que la diosa Haramara dijo a sus hijos:

–Hijos míos, tienen que competir entre sí para llegar primero al lugar donde se incendió el sol –hablaba de Wirikuta en Real de Catorce, San Luis Potosí.

Dicen que se fueron sus hijos. Eran personas, pero también eran ríos. Eran cinco: el río Santiago, se llamaba Hayurika y era mujer; luego seguía Hatsimaria, el río Jesús María, también era mujer. El tercero era el río Chapalagana, quien era hombre. Luego seguía el río Atengo que era hombre también y, por último, estaba el río Colorado que era mujer.

Se pusieron todos en camino. La diosa madre del mar les dio semillas escogidas y les dijo:

–Vayan sembrando por el camino.

Cuentan que se fueron y a su paso iban sembrando las semillas de la diosa Haramara.

Hayurika, el río Santiago, iba sembrando con cuidado y de manera delicada, pues era mujer, muy hermosa y simpática, por eso sus compañeros la enamoraban.

Tratando de conseguir el amor de Hayurika, ellos peleaban constantemente entre sí y cambiaban su camino continuamente y de manera violenta en su intento de eliminar a su rival, por lo que no lograron llegar a su destino. Por eso ahora todos los ríos tienen muchas curvas y caminos caprichosos que cambian bruscamente su curso.

Nomás uno de los ríos llegó a la meta marcada por Haramara. El que ahora llaman río Colorado, pues ella siempre estuvo alejada de los demás, por lo que ninguno de sus compañeros pudo enamorarla. Fue ella quien llegó a Wirikuta donde se incendió el sol.

Todos los ríos habían sembrado a su paso las semillas de Haramara. Por eso cuando uno va al río hay árboles frutales como ciruelos, mangos, capulines, pitahayas, guayabos y capomos. Desde entonces es así. Porque ellos sembraron y llevaron con ellos todos los animalitos que hay en los ríos. Cuentan que esto pasó hace muchos, muchos años.

 

‘Aitsarika Ortiz

Departamento de Estudios en Lenguas Indígenas

Universidad de Guadalajara

Departamento de Educación Indígena, SEP Jalisco

Recopilación: José Luis Iturrioz Leza

 

Foto: «Arte huichol» por Manuel Chávez R, CC BY-ND 2.0.

«Nuestra madre, una diosa del mar», un cuento wixárika was last modified: junio 24th, 2019 by Mexicanisimo

Comentarios

comentarios

Salir de la versión móvil