«La fiesta de Todos Santos», un cuento huasteco

El día de Todos Santos es cuando los espíritus de los difuntos visitan a los vivos, de eso trata este cuento en lengua huasteca, que pueden encontrara en el libro Relatos huastecosAn t’ilabti tenek, de Lenguas de México.

An puulek ajib Santoorom

Ti kinh pakwalantsl, ne’ech tu t’ilstsi juun i t’ilab: Wjiich, juun i pay’lomlaabkwa’, juun beel l n puulek ajib Santoorom, taam u tsi’il ejtal an chemeelom –an aanimas, u usnal– ti cha’bixtsik ti bitsow, putaal n k’imadh. In ulkwa’ an pay’lomlaab:

–Nana’ yab in belaal max u tsi’il in ejatal an chemeelom. Yab in belaal. Yab u tsi’il.

K’ambixtalaabki’i. Nanaa’ yab in jolat, nanaa’ ne’ech tin t’ojnal (in utsaal’ an pay’lomlab nin tomkiil). Nanaa’ ne’ech ku aytsi nu taata k’al juun i kweentu’ k’al i majudh bakan (in ulkwa’). U chu’uumal xin k’apal wi’ik in kw’e’eel i dhalm dhuk. Ja ‘ich ne’ech ku jedhkantsi ban altar (in ulkwa’).

Ani anchankwa’ in t’ajiich.

Alwiich, k’ale ti t’ojnal. T’ojon putaal a k’itsaa, juun beel aal an puulek ajib Santoorom –ja’ich an apktm, anh pkeeltsik, aval jidhtal an chakam, u usnal. Tsudheech. K’ale ti t’ojnal. Exomkwa’ ti t’ojnal chapik, ani jik’towaal in ach’aa’kwa’ i beelaltsik u t’ilom ti beel. U wat’el wi’ik yaan. Kulbeeltsik ne’ech wi’ik. Juuntsik u ajat, k’e’et u bixneel, kulbeeltsik. Ani in chu’uuchkwa’ u wat’el wi’ik yaan, pamattsik ti eex ani in kitaamkwa’tsik i t’oknal. Ejtal in juunaal wi’ik an ch’ejwaxtalaab, an pikbastalaab xi jajaa’tsik in bach’uum wi’ik. Juunhtsik in ne’dhaal wi’ik i it’adh juntsik te’, k’e’et in ne’dhaal wi’ik ti k’elab i it’adh. An mlimlab ne’ech wi’ik in paamaam i eex k’al an t’u’uch –pakdha’ ani ts’itsik t’u’udh in ne’dhaal wi’ik.

K’e’et in ne’dhaal wi’ik an yuuj, paamam wi’ik i muul, jaarru in ne’dhaal wi’ik. K’e’etwa’ in ne’dhaal wi’ik i way’, palbidh. Ejtaltsik u kulbeel ne’ech wi’ik.

Taam an inik in chaalpaykwa’:

–U chu’uumich xi jachantsik yab i beelal, anik’i, abal yab u exlaal, ne’ech ke’e’et i pay’ lomlaabtsik xi ewejich in chu’uum. Ch’oontaal nu taata (in ulkwa’). Tee’ xoonm tal nu taata.

Tin chalpantsi taalkwa’ nin taata.

Yab oowpineek tin chu’u ti taal nin taata k’al naana. In ne’dhaal wi’ik nu taata in okbaam in kw’e’eel i dhuk, jelt i midhidh. Nin naana in paamaaam an kweentu’ k’al anh maajudh bakan, putsut sudh xan ti anchan in ne’dhaal xi kw’ajey. Jachantsik in juunaal wi’ik. An pay’lomlaab t’e’pin.

–Xoo’ u beliich, ejtal an chemeelom, ejtal an aanimas u tsi’il (in ulkwa’).

Taam an inik in tawna’ kwa’, in utsaal:

–Taata, taata, naana, naana (in ulal). Nanaa’ u lee’ tin kaaw k’al tataa’. Nanaa’ yab u belaal wi’ik. Tin kin pakwlaantsi. Nanaa’ yab u cho’oob wi’ik max ne’ech ki tsich ti kin cha’biy. Xoo’ u chu’tal abal lejich lej. Tin kin t’ajtsi ti alwa’talaab ti kin aytsi juun wee’. Nanaa’ neey ku t’aja’ juun i puulek pikbaxtalaab. Xoo’ u cho’oobich abal u tsil’il lej.

–Pero yab i ejtowal (took’on in taata). Nanaa’ in ne’echich, wawaa’ u ne’echich. Abal max a lee’ (in ulal) tin chu’u aani tin jiltsi an pikbatalab, ka t’ajiich, tu aytsal tuu’ wi’leb tyoopan, Tuwa’ tu aytsal kalaam, taam yab beel tujenek an misa.

Alwiich, taam ja’ichkwa’ in t’aja’ an pay’lomlaab. Witsiy tin k’imaa, in chemdha’kwa’ i olom, i chemdha’kwa’ i pita’. In t’aja’ an tu’udh pakdha’. In kw’ajba’ an altaar. Exmaach ti t’ojojool an pikbaxtalaab putaal i akal, abal taaam ka tsuchey, ne’ech kin t’aja’ an olaab. Ne’ech kin oolantsi in ejatal an taatatsik.

Taamkwa’ kin ok’oy ti t’ojojool, in ach’a’kwa’ abal chekenek ti kw’aj. In utsaalkwa’ nin tomkiil:

–Ne’ech tin koyol (in ulkwa’). Anchan, taam ka tek’ech an t’u’udh, ka leka’ ani ti kin utsa’. Taam ka ok’oy, ti kin bakiy (in ulkwa’). Ne’ech ki kaniy an ool, ne’ech ki oolantsi. Ne’ech ki akiy an pikbaxtalaab tuwa’ xoon ti ne’ech ti kin aytsi nu taata.

Ani an inik k’alekwa’ ti koyol tin waytal. Koyooch. Komo juun ioora k’ale ti tawnaab, pero an pay’lomlaab yabiichkwa’ ejat. Chemnekichkwa’ ti kw’aj wi’ik. Chemech. Chemech bin waytal.

Taam an miimlaab in chu’u chemnekich nin tomtal, in wiltsi an k’imaaadhtsik, in ja’uubtsik. An t’u’udhtsik xi t’ajan abal in taata’tsik, in k’apu’tsik xi tolmixin ti joolim an chemeelom. Anchankwa’ ti ok’on jee’ i t’ilab. Jalbintsiich.

La fiesta de Todos Santos

Dispensen, les voy a contar un cuento. Hace tiempo en un día de Todos Santos, cuando vienen todos los difuntos –las ánimas– a visitarnos pueblo por pueblo, en todas las casas, un señor le dijo a su esposa:

–Yo no creo que vengan las ánimas de los difuntos. No lo creo. No vienen. Son solamente mentiras. Yo no tengo tiempo, así que voy a trabajar. Voy a esperar a mi papá con una jícara de enchiladas. Él siempre comía ramas de wax tierno. Eso le voy a poner en el altar.

Así lo hizo, se fue a trabajar todo el día, en el mero festejo de Todos Santos –el día de los grandes, de los mayores, porque primero es el día de los chicos–. Amaneció, se fue a trabajar y de pronto escuchó ruido de gente que platicaba en el camino. Pasaban muchos, iban contentos, unos cantando, otros bailando. Y vio que pasaban muchos, llevaban canastas en la cabeza y cargaban chiquihuites en el hombro. Todos llevaban sus regalos, las ofrendas que habían recibido. Unos llevaban racimos de plátanos, las señoras iban cargando en la cabeza canastas con tamales grandes y chicos. Llevaban atole, lo cargaban en cántaros, lo llevaban en jarros. Otros, mazorcas en mancuernas. Todos iban contentos.

Entonces el señor pensó: “ya veo que esas no son gentes de verdad, porque no las conozco, van otros señores que hace años no he visto. Pobre de mi papá”. Pensó que venía su papá.

Al poco momento vio venir a su papá y a su mamá. Su padre llevaba al hombro la rama del wax tierno, como mesis. Su mamá llevaba en la cabeza una jícara de enchiladas, tapaditas, así como debe ser. Eso llevaban. El señor se entristeció:

–Ahora ya lo creo, todos los difuntos, todas las ánimas vienen –dijo.

Entonces el hombre los llamó y les dijo:

–Papá, papá, mamá, mamá. Quiero hablar con ustedes. Yo no creía. Dispénsenme. Yo no sabía que ustedes vienen a visitarme. Ahora veo que de veras es cierto, hagan el favor de esperarme un poco. Voy a hacer también una ofrenda grande. Ahora ya sé que de veras vienen.

–Pero no podemos –contestó el papá– nosotros ya nos vamos. Pero si quieres verme y dejarme la ofrenda, hazla, te espero en el portal de la iglesia, allá te espero mañana, antes de que empiece la misa.

Bueno, entonces so fue lo que hizo el señor. Regresó a su casa. Mató puerco, mató gallina. Hizo tamales grandes. Puso el altar. Estuvo preparando la ofrenda toda la noche, para que cuando amaneciera, hacer el rosario, ir a rezarle a las ánimas de sus papás.

En el momento en que terminó sus quehaceres, sintió un gran cansancio. Le dijo a su esposa:

–Voy a descansar. Así, tan pronto como estén ya cocidos los tamales, pruébalos y avísame. Cuando termines, despiértame para ir a llamar al rezandero, vamos a rezarles. Voy a ir a dejar la ofrenda allá donde va a esperar mi papá.

Y el hombre se fue a descansar a su cama. Como a la hora le fueron a hablar, pero el hombre ya no estaba con vida. Estaba muerto, murió en su cama.

Cuando la señora vio finado a su esposo, avisó a los vecinos, a los familiares. Los tamales, la ofrenda que hicieron para su papá se la comieron los que ayudaron a enterrar al difunto. Así termina este cuento. Gracias.

 

Martín Hernández Guadalupe

Recopilación: Ángela Ochoa

Dirección General de Culturas Populares

 

Foto: «tampaón river» por Rafael Saldaña, CC BY 2.0.

«La fiesta de Todos Santos», un cuento huasteco was last modified: junio 10th, 2019 by Mexicanisimo

Comentarios

comentarios

Salir de la versión móvil