«La muchacha de las nubes», un relato purépecha

El cuento se encuentra en el libro Relatos purépechas / P’urhépecha uandantskuecha de Lenguas de México.

Uatsi xumarhu anapo

Jarhaspti ionhtkiisy ma tumbi t’arhepiti menga no meni uekapka tembuchani.

Nandimba someni arhisandi eskanha tembuchapirigia, ka ima isi arhisandi, ji ambe uraua uarhitinia.

Ka nandinha Kanikua uandanniasandi isi aparini, juchi uatsini ne t’ireraua enga ji uarhiaka, jinder mimenbecha ka pirembecha no t’ireratisï, ka isï uspti eska na uandapka imari nandi, niaraspti jurhiatiskua enga ima uarhipka, ka jimani k’oru imani tumbi t’arhepitini noteru nema t’irerasandi, ka ima jimani niraspti jini irekani juata ma jimbo, ka jima anchikuarhisandi, tsiri jatsini mandani uexurhini.

Imeri mimembecha nomeni nirasandiksï p’orhembini ka ima’tu no meni junguasandi iretarhu isï, po’ki kanikua anchikuarhita jatsisandi, niaraspti enga jukapka tiriapu, ka ima pauani pauani nirasandi eratani, kaa ma repentku e’takusti eska p’ikukuxapkaksï tiriapu, ka ima kanikua ikiaspti, ka isï uandaspti, pauani kokani juuaka akutsikuni.

Ka nomeni usandi ixeni menkisï xumu’ku jarhasandi tarhetacharhu isï, menku p’ikapanditsandi, ka ioni nitamasptia, ka menku no ma ixesandi, ma repenku ixeti sesi jasï ma uatsï jamani jarhani tiriapu p’ikuni, ka ima isï arhispti, asï xani p’iku indeni tiriapuni, la uatsï, andi no p’iikua ji, jisi jarhuata “katsimini tarhetachani paksï uni sesi ukani tiriapu, ka ima tumbi jamani kurhamarhispti t’u no meni jarhuataskani jindeni tsiri jatsini ka purhini, la ima uatsï jimani arhispti, ji jindeska xuma menga jana’ka ixusï arini juatani jimbo.

Ka jimani uénani pauani ha pauani ixe’perantsani kokuankuchani ka uandontskuarhisandisï iamindu ambe tsïmari irekuambe, ka ima uatsï kurhamarhispti, t’u andïsï jandio’kitu ireka ixcu juatarhu, ka ima aianguspti eska ima noteru nemani kanguarhisanga.

Niaraspti jurhuistikua enga tsïma tembuperapka ima uatsï asï arhispti inchatarukuarhu jimbo eska uapinga chekeruchani marupa onhastsani uakasï k’eratichan ka sapirhatichani, ka ima isï arhisandi, ji ambe uraua tsimechani ji nombe kamasïnga uakasïchani ka ima arhispti, pauani enga erandiaka uakasïcha tïni jimini jauatsï, ka isï uspti, enga ima tsinharhipka jini tero’kani churijuisï tsïma uakasïcha tïni uerasaptis, ka ima jimani tsïmeraspti tembani ka isï arhini, nani, pïuaskiri tsïmini uakasïchani ka ima isï arhisptia, azi menku kurhanguarhinija k’uintsia po’ku pauani kokaniri jauaraka niarani itsukua pikuani tsïmani uakasïchani. Ka isï uspti, ima pauani ka pauani kokuani jaurasandi itsukua pikuni.

Tatsikua enga na mimembecha mitepkia eska ima kanikua jambe jatskuarhispka, jimani k’oru nirastiksï p’orhembini ka ima sesi erokaspti, iamindambe intsïmbiaspti.

Ka ima achamasï undasti nirani jini iretacharku jimbo isï ka kunguarhisandi p’ichpirichani jinguni ka pïndemuni kauini, ka uarhtichani jinguni jamani, unahachani tuminu ambendarani, ka temba kanikua ikiakusandi, isï arhini, eska noteru isï jamapinga poka ima nipindi nintsani ka noteru meni junguapindi.

Ka ima ne kurhandisti ka menskisï nirasandi kauini enga k’uanhatsipla sesi kauririni ka tembani noteru ixenunguasti, ka jimani k’oru isï uandaspti eska noteru jamapinga kauini, abexaka temba juguapinga ka noteru meni juguaspti, ka ima achamaxi xani uandanhiani menku kauini jamasandi ka isï uarhispti.

La muchacha de las nubes

Hace mucho tiempo vivía un joven solterón que no quiso casarse. Su madre con cierta frecuencia le insistía que se casara; él le decía:

–Yo para qué quiero mujer.

Su madre se preocupaba mucho y se ponía triste pensando y diciendo:

–¿Quién le dará de comer a mi hijo cuando yo muera?; sus hermanos y hermanas no le van a dar de comer.

Y sucedió como lo había predicho su madre; llegó el día en que falleció, fue entonces cuando ya nadie daba de comer a aquel joven solterón; entonces éste se fue a vivir en la cima de un cerro y ahí empezó a trabajar; cada año cultivaba maíz.

Sus hermanos nunca lo visitaban, él tampoco regresaba al pueblo porque siempre tenía mucho trabajo.

Llegó el tiempo en que la milpa dio elotes y él los cuidaba todos los días; un día vio que alguien le había robado, se enojó mucho y dijo:

–Mañana vendré más temprano para espiar y ver quién me roba elotes.

Nunca pudo ver quién era porque siempre había niebla en la milpa hasta el anochecer, ya había transcurrido algún tiempo y no había logrado ver quién era, pero cierto día, de repente, vio una muchacha muy hermosa que andaba cortando elotes en la milpa y entonces le dijo:

–Ya no cortes esos elotes.

La muchacha le dijo:

–¿Y por qué no he de cortarlos? Si soy yo quien ayudo a las milpas para que puedan dar elotes.

Entonces el joven contestó:

–Pero tú nunca me ayudaste a barbechar y a sembrar la milpa.

Entonces la muchacha le dijo:

–Yo soy la lluvia que cae en este cerro.

Desde entonces, todos los días se veían desde muy temprano, platicaban de muchas cosas, sobre todo de la vida cotidiana y entonces la muchacha le preguntó:

–¿Tú por qué vives tan solo aquí en el cerro?

El joven solterón le contó que él no tenía a nadie que lo cuidara. Llegó el día en que se casaron. Esa tarde la muchacha le dijo que construyera unos corrales para encerrar toros, vacas y becerros, y el joven le respondió:

–Yo para que quiero eso si no tengo animales.

Y la muchacha le respondió:

–Mañana al amanecer, ahí estarán los animales.

Así sucedió. Cuando el muchacho despertó por la media noche, escuchó el mugido de los animales y entonces despertó a su esposa y le dijo:

–¿De dónde trajiste a los animales?

Ella respondió:

–Deja de estar haciendo preguntas y duérmete que mañana te vas a levantar temprano para ordeñar vacas.

Tiempo después los hermanos del que era muchacho solterón se dieron cuenta de su buena posición económica y entonces fueron a visitarlo y éste los recibió muy bien y les hizo muchos regalos.

Entonces, el señor empezó a visitar con cierta frecuencia el pueblo y juntarse con algunos amigos, acostumbrándose a ingerir bebidas alcohólicas, así como a convivir con mujeres de mala nota. Empezó a malgastar sus bienes y su esposa se disgustaba mucho por este hecho y le decía que no se portara mal como lo estaba haciendo, pues ella podía abandonarlo y no volver nunca más.

El señor no hizo caso de la advertencia y siguió frecuentando el pueblo; un día cuando volvió a su casa bien borracho, ya no encontró a su esposa y entonces dijo que no volvería a tomar, a ver si así regresaba su esposa, pero ella nunca más volvió.

Entonces el señor de tanta tristeza volvió al vicio de embriagarse y así murió.

 

Alberto Sebastián Mateo

Recopilación y traducción: Valente Soto Bravo

Dirección General de Culturas Populares

Foto: «Yacata en Michoacán» por MaloMalverde, CC BY-SA 2.0.

«La muchacha de las nubes», un relato purépecha was last modified: noviembre 5th, 2018 by Mexicanisimo

Comentarios

comentarios

Salir de la versión móvil