Relatos purépechas

Ambos relatos aparecen en el libro Relatos purépechas / P’urhépecha uandantskuecha, de Lenguas de México.

Juchari jarhoajperakua

Uitsindikua exeasïka juchiti erachichani sïrisïrinani, tumina kandicha ka no kandicha, esïkamindu sïrukicha naksï nirajka ka anchikurhinksï eskï na jindeka p’orhecheni. 

Jakajkusïnga esïka iontki anapu p’orhecheri p’indekua ixu jarhasïka juchantsïni jingoni, esïkajtsïni no jurajkusïka, esïka nojtsïni mirikurhisïka jimboka isï ukurhispti:

Erandipakua uitsindiku tanimu atakuarhu isï xarhintku kurhupinchasti k’umanchikuechani tata Pedru Migeli, enga uéramani irekaka. 

Engaksï na k’uipka jurajkusïptiksï ma kandela etsïkutini, noksï patasïpti ka tachantku k’uinasïpti. 

Tanimu atakuarhu isï kurhakuarhisïpti esïka ioanasïampka; k’uitku majku jauarasti ka kaparhaku mitsatasti, cherakuarirasïpti, jimboka k’umanchikua, jimanga no nema k’uina k’amajpixapti kurhini. Iaminduechani jauatasti ka ueranasti santku ambe jukanatini, uekastiksï patani joperu kanikua k’eri tarhiasïampti ka noksï ambe usti patani. 

Tata Pedru, enga exepka ia esïka no upiringa patani, inchapchukusti enga ima k’uinga ka tsunapikua jingoni petasïpti sunundechani, Iamindu ambe kurhisti, xanini, tsikatecha, tsïtsïkicha, xumatakua, iauarhicha; iamindu iamindu k’amajpisti joperu acha Kuerajpiri maiamukuesti jimboka no ma k’uiripu kurhíka; iumu tsimani sapirhaticha jarhasïpti enga amamba ka tati jemba kamanarhiatini petapka; imankusï jangurhipti iauani péerani no jukakua o kangurhikua ambe. 

Tata jurhiata piriramasti; k’uiripu undasti mitini na enga ukurhipka, maru uarhiaticha uanandasti uandakua etsakutarakua jimbo eiangpini ambémaka ukurhipka ka uandasïamptiksï:

-Nemaka uekajka intsïmbini ma k’ereri, parhantsï, intsïmbini, juakue kokani. 

K’uiripu, esïka majkueni, nirasti tata Pedrou, xanisï pasïandi: tumina, parhantsï, parhakua, xukuparhakua ka tataka sapirhaticha, achamasïcha, tumbicha ka t’arhepiticha sesisï jamasïandi k’umanchikua ma untani, juramutichaksï niarasti ka imechajtuksï sesisï jamani anchikuarhini; uarhiaticha anchaparata usïamptiksï, k’ererichanksï intsïtpini ka k’uta sapichunksï sontkusï jauatasti. 

Tata Pedru ixuani ka ixuani nirasïampti, uekua ixuani ka ixuani p’ananarhiparini Kuerajpiri meiamukua arhiantani k’uiripuechani, ma jurhiatiku k’uiripu ninastï tata Pedruni ambe ma paminani ambe ka jarhuatanani ka isï jimbo jakajkusïnga esïka jucha p’ohécha jarhuajperasïnaksï, esïkaksï markusïka iamindu ambe jimbo. 

Chatarhu tembini iumu tsimani jurhia inchamani, 1992 uexurhini jimbo. 

Solidaridad purépecha

Ayer vi a mis hermanos, ricos y pobres, desfilar exactamente como lo hacen las hormigas y trabajar como lo saben hacer los purépecha. 

Creo que nuestro espíritu solidario ancestral está con nosotros, que no nos ha abandonado, porque sucedió lo siguiente: por la madrugada de ayer, como a las tres de la mañana se incendió la casa de don Pedro Miguel, que vive por la salida del pueblo. 

Cuando se durmieron, dejaron una vela encendida que no se acordaron de apagar. 

Como a las tres de la madrugada se escucharon gritos y aún adormilados se levantaron todos, de inmediato abrieron las puertas y se espantaron porque el cuarto, donde nadie se quedaba, estaba incendiándose. Todos se salieron apenas vestidos tratando de apagar el fuego, pero como estaba haciendo mucho aire no pudieron hacerlo. 

Cuando don Pedro vio que no podían apagarlo se metió entre el fuego y con mucha dificultado empezó a sacar cosas de lana, pero el resto se quemó todo: el maíz, las gallinas, las flores, el molcajete, el metate, todo lo consumió el fuego, todo se acabó, pero gracias al Creador, ninguna persona murió; había siete niños que fueron sacados por sus padres y los pusieron a salvo. 

Al rayar el sol, la gente se enteró de lo ocurrido, algunas mujeres empezaron a radiar por el micrófono público lo que había sucedido y decían: 

-El que quiera regalar una tabla, clavos, maíz, lana o lo que sea su voluntad llevar, que lo haga rápido. 

La gente, como un solo hombre, fue a llevar a don Pedro dinero, clavos, tejas, vestidos. Algunos niños, señores, jóvenes y ancianos se acomidieron a levantar una nueva casa; llegaron las autoridades y ellos también colaboraron; las señoras también ayudaban acercando tablas y rápido levantaron una casita. 

Don Pedro con las lágrimas en los ojos, por todos lados daba gracias a la gente por su solidaridad. Todo un día la gente fue a la casa de don Pedro para llevarle alguna cooperación y ayudar con trabajo, y por eso creo que los purépecha somos solidarios, ya que nos ayudamos en todo. 

Benjamín González Urbina de Pichátaro, Tingambato. Traducción: Gilberto Gerónimo Mateo. Dirección: General de Culturas Populares.

 

Tanimu sïrukicha

Ixu japundarhu isï irekasptiksï tsimani sïrukicha ts’imanga kurucha jupimaani anchikuarhempka. 

Ts’ïmi sesiksï irekaxapti tembungurhirini jimanga tata sïruki sesi jasï ma k’uta upka. Tata sïruki kanekua sesi t’ipijchuntasïrampti ka sesi umukata jukantasïrampti; nana sïrukijtu sesi xukuparhantasïrampti; nana sïrukijtu sesi xukuparhantasïrampti tatsunarhikua ka atachi (k’uanindikua) sesi jukantani. Ts’ïmi kanekua sesi irekasïrampti tsipekua jingoni jimbokaksï kondaenapka sïruki sapichuni ma engaksï xani sesi xukutantampka. 

Jimajkani tata sïruki nipatkini sani ma kuruchani jupimaani nandikachkani sani ma kondenaaka ka imani jingonksï t’ireaka ka materuchka engaksï pakamuaka niuakari meiampiaani engaksï jimbo indeni sapini xukutaaka, ka isï jimbo inde sesi k’uiripeaka. 

-Nichka ia, ixu jatini jikeni komu arhijpichiaaka engari t’u sesi nitamakuarheaka, ni ia ka asï jama iondani -arhisti ia temba. 

-Nipanderuni ia, ka cha nojtsï jamaaka uandaniani. 

Terutsimasti tata sïruki ka komu p’ikuarherapani nirastichka kurucha jupimaani. 

Inchatiruna ima nana sïruki nirasti kemukuni uambani kumantani ka jini jarhaspti eroxatani. Joperi ima no ne. 

Kuatantaspti erontani. Ka ts’iraparini karhamantasti. Ka uandasti:

-Nandikachka no iondaaka, jini erontaaka ia, sesku ima uatsï sapi ueráni jati. 

-Nandikachka no iondaaka, jini erontaaka ia, sesku ima uatsï sapi ueráni jati. 

Pauandemakua erandesti ka tata sïruki no niantasti. Jimajkani undasti ia jaakuarheni nana sïruki ka uiriapani uanamukusti iamendu, uambani jirinantani ka iapurhu kurhanguarheni. Kanekua no sesi pikuarherani. Isïku k’uanatsentasti niantani. Jimajkani ma koki andarherasti ka isï arhisti:

– Amberi usïki nana sïruki? Najkire t’u ueráni jaki ano?

-Tata sïruki, eiangukuarhisti, uitsindekuatki nirasti uarhukuarheni ka iasï jamberi notki junguasïndi. SÑiruki sapichu menichani kurhamarhesïndi na jatini junguaa imeri taati ka jichkani no mitiska ambe enga ima ukuarhenchaka ka isï jijtuni no sesi p’ikuarheraxaka. 

Ima koki janguarhesti tsipekua intskuni, ka isï arhisti:

-Asï ja uandaniani t’u, jikeni jarhuataaka jirinantani. 

Ka imani uandaparini uaptakusti kemukuni tata sïrukini jirinantani, jiniani ka jiniani tsanguarani, uaanda upatsesti janguarheni jirinantani. Kuruchecha ts’anga exenga teresmarhusïraamptiksï jimboka isï jamani japka, tsïmachka no mitespti ambe enga ima kanekua sesi uni jamapka. Ima koki sapi isïku exeasïrampti ka menderu janguarhesïrampti jirinantani. Kuatantasti jini ka jini jamani jarhani inchaterunani jamberi. Nintaxamempti ia eka exeka esïka ma ambe atsïmurhu isï japka komu atsïkurheni. Andarherasti ka exesti eskichka ima jindespka tata sïruki enga uarhini japka. 

-Kanekua sesi jarhasti anchikuarheni joperi jucha santkuksï jaka ixu parhakpini, jimajku jamberi engajtsïni nema pucharaaka. 

Isï uandaparini jimajku jeiarasti. 

Ima koki sapi kanekua no sesi p’ikuarherasti imani tata sïrukini p’amojkuni, ka nirasti eianguni nana sïrukini. Ka imajtu no sesi no sesi p’ikuarherasti tata sïrukini p’amojkuni. Ka majku jasïksï uerásti ekaksï kuruchecha, karhasïcha ka tachani jarhati kuerakatechaksï tanguarhespti imani nana sïrukini pambeni enga ima xani no sesi p’ikuarherani japka. 

Jimajkanksï korhokasti eska maru uakasïcha ketsimuxapka uiriapunguani ka iaminduecha etsapakurhenasti kejtakuni cheparini; eka uakasïcha nitamapkaia menderu iaminduecha andarhentastiksï jima engaksï tata sïrukini jatsintapka ka jiminksï exentasti nana sïrukini ka sïruki sapichuni ts’ïmanga miakua jingoni no uekapka k’ejtakuni tata sïrukini jingoni nikuekani. Iaminduecha eratperasptiksï no ma ambe janaskani, nijtuksï uni jakajkuni. Koki sapi miantasti enga tata sïruki arhipka uarhíni jamani:

-No nema mitisïndi esïka eratsikatesïka mandani arhini iaminduecha nintani iatsitakuarhu. 

Japundajtu jukari uerásti. 

Tres hormigas

En esta región del lago de Pátzcuaro vivía un matrimonio de hormigas que se dedicaban a la pesca. 

El matrimonio vivía bien en una casa muy bonita que el señor hormiga había levantado. El señor vestía muy elegante, con calzones de manta muy bien bordados; la señora hormiga, por su parte, también vestía con mucha distinción. Estaban además muy contentos porque tenían un hijito, al que querían y vestían también muy elegante. 

Un día el señor hormiga le dijo a su esposa:

-Voy a pescar para comer y lo que sobre vas a venderlo, para comprarle al niño lo que necesita. 

-Vete pues -le dijo su esposa- yo desde aquí voy a estar rezando para que te vaya muy bien; vete y no te tardes mucho.

-Ya me voy, pues, y ustedes no se preocupen. 

Se fue el señor hormiga con cierta inquietud a la pesca. 

Por la tarde la señora hormiga fue a esperarlo a la orilla del lago, pero su esposo no aparecía por ningún lado. 

Se cansó de esperarlo y luego se dijo a sí misma: 

-Ya me voy, lo esperaré en la casa porque posiblemente mi hijo ya esté llorando. 

Y con bastante frío se fue para su casa. 

Al día siguiente se dio cuenta que su esposo no había llegado aún. Entonces empezó a preocuparse y de inmediato fue a buscarlo y a preguntar por todos lados. Ya para entonces estaba muy angustiada. Fue cuando se le acercó una rana y le dijo:

-¿Qué tienes, señora hormiga? Estás llorando ¿verdad?

-Mi esposo, el señor hormiga -le informó- desde ayer salió a pescar y hasta ahora no ha llegado. Nuestro hijo a cada momento pregunta por él, no sé qué le pasó y yo también estoy muy angustiada. 

La rana, procurando animala, le dijo: 

-No te preocupes, yo te ayudaré a buscarlo. 

De inmediato se fue al lago a buscar al señor hormiga brincando de un lado a otro. Los pescados sin saber lo que ella andaba haciendo, se reían al verla. Pero la rana no los tomaba en cuenta y se apuraba en buscarlo. Pero fue inútil. Se cansó de andar de un lado a otro hasta muy entrada la tarde. Ya se retiraba cuando escuchó que algo se quejaba en el lodo. Se acercó y vio que era el señor hormiga que se estaba muriendo. 

-Está muy bien trabajar mucho, pero nosotros estamos en este mundo por un momento nada más hasta que alguien nos aplaste. 

Diciendo esto murió. 

La pequeña ranita sintió dolor por el señor hormiga. Todos sintieron un gran dolor por lo sucedido. Y lloraron cuando fueron a sepultar el cadáver para acompañar a la señora hormiga en su dolor. 

Entonces escucharon el ruido de unas vacas que venían corriendo y todos se hicieron a un lado para salvarse; cuando  las vacas terminaron de pasar, se acercaron de nuevo donde estaban sepultando al señor hormiga y encontraron muertos a la señora hormiga y a su hijo hormiguita, que a propósito no se quitaron para irse con el señor hormiga Nadie daba crédito a lo que estaban viendo. La pequeña rana recordó lo que había dicho el señor hormiga mientras agonizaba:

-Nadie sabe que ya está planeado que todos poco a poco nos vamos a morir. 

Esa vez también el lago lloró mucho.

Antonio Campos Méndez de Ihuatzio, Tzintzuntzan. Traducción: Gilberto Gerónimo Mateo. Dirección General de Culturas Populares. 

 

 

Foto:

Relatos purépechas was last modified: abril 9th, 2018 by Mexicanisimo

Comentarios

comentarios

Salir de la versión móvil